Morderstwo czy obrona konieczna? Sąd Najwyższy nie rozumie mechanizmów przemocy domowej

Sąd Najwyższy odrzucił apelację kobiety, która broniła się nożem przed mężczyzną, który znęcał się nad nią przez długi czas. Kara? Dziesięć lat za usiłowanie zabójstwa. Możemy się zastanawiać, jakie były okoliczności tej sprawy. Możemy też użyć jednego przypadku, aby pokazać, jak sąd myśli o przemocy, która ma miejsce między partnerami. Mówiąc najprościej: jeśli mieszkasz z kimś, kto się nad tobą znęca, to twoja wina.

Jeśli Twój partner znęca się nad Tobą od dłuższego czasu, grożąc Ci śmiercią i zranił Cię kilka razy wcześniej, nie możesz się bronić, gdy zaatakuje Cię ponownie. Na przykład, jeśli powali Cię na ziemię pięścią i zacznie pochylać się w Twoją stronę z groźbami, Sąd Najwyższy orzekł, że biorąc pod uwagę Twoje wcześniejsze doświadczenia z zachowaniem napastnika, nie masz powodu, by sądzić, że "jego atak w jakikolwiek sposób odbiega od poprzednich spotkań" i że Twoje zdrowie lub nawet życie może być poważnie zagrożone.

A to jeszcze nie wszystko. Według Sądu Najwyższego wina leży po stronie ofiary. "Jeśli wcześniej akceptowała podobne zachowanie ze strony ofiary, a nawet sama zachowywała się w podobny sposób wobec ofiary, uczestniczyła w ten sposób w tworzeniu pewnych ram tego, co uważano za normalne w ich związku". Tak brzmi skandaliczne orzeczenie Sądu Najwyższego (7 Tdo 1069/2020) odrzucające apelację kobiety skazanej na 10 lat pozbawienia wolności za usiłowanie zabójstwa.

Syndrom maltretowanej kobiety

Sąd orzekał w sprawie, która miała miejsce w czerwcu 2019 r. w kuchni domu w miejscowości Jenč niedaleko Pragi. Podczas jednej z wielu gwałtownych kłótni na przestrzeni lat, mężczyzna, J.T., uderzył swoją partnerkę, R.T., w twarz i rzucił ją na podłogę. Tym razem - inaczej niż w przeszłości - na szczęście jej nie kopnął. Stał nad nią i przeklinał. Kiedy kobieta wstała, znalazła nóż na blacie kuchennym i dźgnęła napastnika w brzuch. Gdy ten nadal jej groził, uciekła. Mężczyzna został zabrany przez karetkę, którą wezwał i przeżył tylko dzięki natychmiastowej interwencji medycznej.

Wiadomo już, jak sytuacja wyglądała od strony prawnej. Według sądu nie była to obrona, ani nawet działanie w stanie "silnego wzburzenia spowodowanego usprawiedliwionym poruszeniem umysłu" - ponieważ w tym czasie kobieta powinna była przyzwyczaić się do takiego zachowania - i ocenił ten czyn jako (zimnokrwiste) morderstwo, zemstę i przyznał jej dziesięć lat więzienia. Decyzja ta jest niezwykle zła sama w sobie i pokazuje, jak nasze sądy wciąż nie potrafią zrozumieć mechanizmów przemocy domowej.

W latach osiemdziesiątych psycholog L.E. Walker opisała tak zwany syndrom maltretowanej kobiety. Opisała również mechanizmy, które uniemożliwiają maltretowanej kobiecie opuszczenie agresywnego partnera. W czeskim środowisku jest to bardzo dobrze przedstawione przez psychologa sądowego Ludmiłę Čírtkovą. Znęcanie się zwykle przebiega cyklicznie, w którym występują naprzemiennie fazy rosnącego napięcia, gróźb i drobnych ataków fizycznych, faktycznego ataku, a na koniec faza pojednania. Ta ostatnia daje kobiecie przestrzeń do regeneracji i, co ważniejsze, daje jej nadzieję, że tym razem przemoc się nie powtórzy.

Oczywiście tak się nie dzieje i cykl się powtarza. W fazie ataku sprawca staje się twardszy (rodzaj męski jest w tym przypadku bardzo odpowiedni, ponieważ 97% sprawców przemocy domowej to mężczyźni). W wielu przypadkach takie znęcanie się ostatecznie prowadzi do zabójstwa maltretowanej kobiety - w Czechach zdarza się to około 10 razy w roku. Można zatem powiedzieć, że gdy przemoc domowa kończy się poważnym brutalnym przestępstwem, ofiarą jest zazwyczaj maltretowana kobieta, a nie agresor.

Sąd jednak nie wziął tego pod uwagę. Spojrzał na konflikt męskimi oczami, jako na odosobniony incydent, rodzaj pojedynku. Przeszłość interesowała go tylko w takim stopniu, w jakim kobieta powinna była przyzwyczaić się do przemocy. Była w związku dobrowolnie, a pozwalając na to, "znormalizowała" zachowanie agresora. Sąd nie dał wiary broniącej się kobiecie, a wręcz przeciwnie - w pełni przychylił się do wersji agresora (według zeznań jego córek, w przeszłości atakował on fizycznie zarówno je, jak i ich matkę, zanim opuściły dom). W prawie karnym obowiązuje podstawowa zasada in dubio pro reo, w wątpliwościach na korzyść oskarżonego, co oznacza, że w razie wątpliwości co do rzeczywistego przebiegu zdarzenia sąd musi interpretować te wątpliwości na korzyść oskarżonego, a nie odwrotnie. W tym przypadku tak się jednak nie stało.

Powszechne potyczki

Uderzające jest również to, że sąd odrzucił wniosek o uznanie działań kobiety za nieumyślne spowodowanie śmierci, a nie morderstwo. Tymczasem przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci zostało dodane do Kodeksu karnego właśnie z myślą o podobnych, mniej szkodliwych społecznie przypadkach, aby odróżnić spontaniczny czyn od zaplanowanego zabójstwa. W piśmiennictwie wprost wskazuje się, że przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci karane jest w przypadkach, gdy "ofiara swoim nagannym zachowaniem sama stworzyła sytuację kryminogenną". W komentarzu i innej literaturze jako typowy przypadek wskazuje się kulminację długotrwałego znęcania się/przemocy domowej.

W tym konkretnym przypadku sąd jednak całkowicie to odrzucił; moim zdaniem bez wystarczającego uzasadnienia, ponownie tylko wskazując, że podobne zachowania powtarzały się w przeszłości przez długi czas i kobieta nie mogła być nimi zdenerwowana, a także określając powtarzające się napaści jako "zwykłe potyczki" (kobieta w przeszłości doznała również złamań). Można by to zrozumieć w sądzie pierwszej instancji, który nie miał doświadczenia z tego rodzaju przemocą. Ale skoro jest to decyzja Sądu Najwyższego, którego zadaniem jest m.in. ujednolicanie orzecznictwa, to sprawa jest niezwykle poważna.

Boli tylko trochę

Chociaż decyzja Sądu Najwyższego wpływa tylko na jedną konkretną sprawę w naszym systemie sądowniczym, wyjaśnia również, w jaki sposób inna podobna sprawa zostanie osądzona w przyszłości. Ze względu na swoją wagę daje również sądom wskazówki, jak powinny postępować w podobnych sprawach. Wreszcie, daje ciężką amunicję adwokatom sprawców przemocy, którzy mogą powoływać się na nią w podobnych sprawach i argumentować, że ich klient mógł krzywdzić swoją partnerkę przez długi czas, ale "tylko trochę", a ona sama się do tego przyczyniła...

W efekcie Sąd Najwyższy wysłał ofiarom przemocy domowej komunikat, że nie mogą bronić się przed powtarzającą się przemocą ze strony partnera - bo wiedzą, że tak naprawdę nic im nie grozi. W końcu, jeśli ich partner nie zabił ich wcześniej, prawdopodobnie nie zrobiłby tego tym razem... Być może (z wyjątkiem około dziesięciu przypadków rocznie).

Decyzja Sądu Najwyższego w tej sprawie brzmi jak orzeczenie z czasów średniowiecza, a nie praworządności XXI wieku, która opiera się na ochronie praw człowieka i ochronie ofiar. Moim zdaniem skazany jest wyraźnym kandydatem do prezydenckiego ułaskawienia, a prawo karne w tej dziedzinie wymaga poważnej reformy, aby mogło odróżnić długotrwały asymetryczny konflikt i obronę osoby długo maltretowanej od morderstwa z zimną krwią.