Zainscenizowała białoruską rewolucję, a jej zdjęcia obiegły cały świat. Wywiad z Rufiną Bazlovą

Tradycyjny haft ludowy jako środek walki politycznej? Ilustratorka, projektantka i scenografka Rufina Bazlova ma własne spojrzenie na to, co działo się w jej rodzinnym kraju na Białorusi w ostatnich miesiącach. Wyszyła wszystkie nowoczesne motywy i sceny z protestów na płótnie w kolorach swojego kraju, czerwonym i białym.

Hafty przedstawiające sceny z białoruskiej rewolty przeciwko reżimowi prezydenta Łukaszenki szturmem podbiły świat w mediach społecznościowych w sierpniu tego roku. Byłeś zaskoczony?

W ogóle się tego nie spodziewałem. Główna reakcja przyszła przez Instagram, którego do tego czasu nawet nie miałem, to był właściwie zbieg okoliczności. Zapisałem tam swoje prace jako portfolio i nagle moje konto zyskało tysiące obserwujących w ciągu kilku dni. Mój telefon nieustannie wibrował i nie mogłem nadążyć za wiadomościami. Nadal nie wiem, jak daleko zaszedł mój haft.

Wiadomości, które otrzymywałaś - czego dotyczyły?

W przeważającej większości były to wiadomości z wyrazami wsparcia. Słyszałam również od wielu osób w mediach i często pytano mnie, czy moje prace można gdzieś kupić. Większość z nich jest teraz wyświetlana na Instagramie, zrobiłem serię toreb i grafik z sitodrukiem z kilkoma projektami, a moi koledzy i ja wydrukowaliśmy koszulki w Petersburgu i wysyłamy pieniądze z wpływów na cele charytatywne.

Czytałem, że niektóre hafty są wystawiane na Uniwersytecie Yale.

Tak, ale tylko w internetowej galerii sztuki 3D wraz z innymi artystami z Europy Środkowej i Wschodniej. Był również wystawiany w Amsterdamie, Polsce, Wilnie, Kanadzie, a także w Pradze podczas festiwalu 4x4 Days in Motion.

Dlaczego w pierwszej kolejności wybrałaś haft ludowy połączony z nowoczesnymi motywami?

Już podczas studiów ilustratorskich w Sutnarce w Pilźnie zainteresowałam się ornamentem, jego historią i znaczeniem. Hafty są tak naprawdę kodami i tworzą pewną narrację, opowieść. Po drugiej uczelni (DAMU, KALD) byłam już trochę zmęczona pracą w zespole, gdzie ciągle trzeba było bronić swojej wizji i szukać kompromisów. Chciałem zrobić coś swojego, coś własnego. Dlatego wróciłam do haftu i ilustracji jako osobistej deklaracji. Jednocześnie śledziłam to, co działo się na Białorusi. I tak to się połączyło.

Jaka była reakcja na Twoje hafty na samej Białorusi?

Przez długi czas nic o tym nie wiedziałam. Prawdopodobnie są tam zakazane. Ale jakiś czas temu zostałam zaproszona na Festiwal Teatralny w Kutnej Horze, gdzie w ramach debaty Kultura i sprzeciw na Białorus i mieliśmy okrągły stół z białoruskim pisarzem A. Bacharewiczem i poetką Julią Cimafiejewą, którzy po raz pierwszy powiedzieli mi, że wszyscy Białorusini tym żyją.

Czy ma Pan możliwość śledzenia tego, co dzieje się obecnie na Białorusi bliżej, może przez znajomych?

Śledzę to na kanałach telegramu ("kanał telegramu" to nazwa usługi w chmurze do udostępniania wiadomości i danych, która koncentruje się na szybkości i bezpieczeństwie - red.) Najpopularniejszym z nich jest Nexta, gdzie gromadzi się około dwóch milionów osób; usługa ta jest uznawana przez reżim za ekstremistyczną i w związku z tym zakazana, ale i tak wszyscy ją śledzą, ponieważ zawiera najwięcej informacji. Właściwie to śledzę go cały czas. Sprawa Niny Bagińskiej, która jest jedną z twarzy protestów i wspaniałą osobowością, miała dość interesujący rozwój. Jest to kobieta w wieku około 70 lat, która protestuje od około 30 lat i od początku była przeciwko Łukaszence. Łukaszenko powiedział, że policja nie może jej tknąć, ponieważ "nie jest kupowana jak wszyscy inni, a opozycja potrzebuje jej jako dekoracji", ale kilka dni temu przeprowadzili niezapowiedzianą rewizję w jej domu i najwyraźniej naciskają na nią za pośrednictwem jej wnuczki. Nie mogą jej dotknąć, ale mogą ją dotknąć w inny sposób.

W sierpniu do mediów wyciekły szokujące zdjęcia osób aresztowanych i pobitych. Czy zdarzyło się to komuś, kogo znasz?

Nie bezpośrednio. Niektórzy znajomi zostali aresztowani, ale bez użycia przemocy. Kristina Shyanok, liderka białoruskiej diaspory w Czechach, pomogła przewieźć pobitych podczas pierwszych protestów do czeskich szpitali na leczenie i rehabilitację. Przemoc wobec demonstrantów miała miejsce głównie w sierpniu, ale nadal istnieje, choć nie na masową skalę. Maxim Khoroshin, właściciel kwiaciarni, który podczas protestów rozdawał za darmo kwiaty demonstrantkom, został później siłą wyciągnięty z samochodu i brutalnie pobity na ulicy. Następnie został pobity w areszcie tak dotkliwie, że musiał zostać hospitalizowany. Obecnie przebywa na wygnaniu. Wśród ostatnich okrucieństw popełnionych przez "psy" Łukaszenki jest zabójstwo Romana Bondarenki, który wieczorem 11 listopada wyszedł przed swój dom w miejscu popularnie zwanym Placem Zmian, aby zapytać, dlaczego zakapturzeni policjanci zdejmują z ogrodzenia biało-czerwone wstążki. Został pobity do nieprzytomności i przewieziony do szpitala już w śpiączce, gdzie zmarł kilka godzin później.

Nie wyobrażam sobie życia w takim strachu.

Niektórzy się boją i odchodzą, inni zostają. Przerażające jest to, że poszkodowani próbowali bronić się legalnie, wnosili oskarżenia i skargi przeciwko policjantom, którzy ich pobili, a żadna sprawa nie została rozpatrzona. Zwykle jest to celowa zwłoka, a kiedy już pojawia się odpowiedź, jest ona odrzucana z powodu braku podstaw do wszczęcia dochodzenia lub z powodu innych bzdur. Jednak mężczyzna, który w obronie własnej spowodował siniaka na łokciu policjanta, został skazany.

Rola kobiet była często podkreślana w relacjach z protestów. Jak to się stało, że są one obecnie najbardziej widocznymi twarzami rewolucji?

Podczas pierwszej fali protestów wielu mężczyzn zostało aresztowanych, a kobiety pozostawiono samym sobie. I to właśnie one stanęły nie tylko w obronie swoich mężczyzn, ale także wizji, które podzielały. Nawet trzy główne liderki ruchu, Svajtlana Tchichanouska, Maria Kolesnikova i Veronika Cepkalo, miały aresztowanych mężów lub kolegów. Kobiety zareagowały na brutalność, wystąpiły przeciwko przemocy, stanęły w ludzkim łańcuchu z kwiatami i pokojowo protestowały. Teraz kobiety protestują co tydzień. Starsze, niepełnosprawne, studentki, pracownice, lekarki...

Czy protesty wciąż trwają?

Myślę, że nawet rosną. Przynajmniej determinacja protestujących. Rząd wykonuje absurdalne ruchy, a każdy brutalny gest z jego strony tylko podburzy ludzi. Najwyraźniej myśleli, że podejmując twarde działania powstrzymają opór, ale stało się dokładnie odwrotnie. Nastroje w społeczeństwie są czasem lepsze, czasem bardziej pesymistyczne, ale nie sądzę, abyśmy mogli wrócić do tego, co było wcześniej. Łukaszenka rzeczywiście powiedział publicznie, że aby się go pozbyć, musimy go zabić, ale nadal widzę osłabienie jego pozycji. Protesty zmuszają go do dialogu, na który wcześniej nigdy by się nie zgodził. Ale druga sprawa to jego otoczenie, wsparcie innych ludzi u władzy. Oni wszyscy się boją i za wszelką cenę trzymają się swoich pozycji. OMON (specjalna jednostka interwencyjna - red.) i policja są po łokcie we krwi. Jednak nawet wewnątrz bloku władzy istnieje rozłam: wielu policjantów, głównie śledczych, odeszło z pracy i wyemigrowało do Polski, gdzie założyli stowarzyszenie ByPol, rodzaj niezależnej białoruskiej policji.

Przyjechałeś do Czech dwanaście lat temu. Co cię tu sprowadziło?

Byłem sześć miesięcy po ukończeniu liceum i przyjaciel wpadł na pomysł, abyśmy spróbowali dostać się na ówczesny Wydział Sztuki i Projektowania (obecnie Wydział Ladislava Sutnara na Uniwersytecie Zachodnioczeskim w Pilznie). Najpierw studiowałem ilustrację. Ale w Atenach, podczas pobytu studyjnego, miałem okazję zastanowić się nad tym, co chcę robić i tam doszedłem do wniosku, że pociąga mnie teatr. Pojechałem więc do DAMU, aby studiować scenografię w KALD.

Zauważyłem, że jesteś wymieniony wśród współpracowników na stronie Teatru Narodowego.

W Teatrze Narodowym wystawiliśmy ekologiczną bajkę Godzina błękitnych słoni. Z zespołem Herring Under the Skin, który założyliśmy w DAMU, stworzyliśmy również kilka produkcji, a w tym roku byliśmy jedynym czeskim zespołem wybranym na międzynarodowy festiwal lalkowy Figura w Baden w Szwajcarii. Jako projektantka kostiumów współpracowałam z Południowoczeskim Teatrem Małym przy rodzinnej produkcji bożonarodzeniowej Ucieczka do Egiptu przez Królestwo Czech. Teraz przygotowuję bajkę o trzech braciach z Tomsą Legierskim w Alpha. Herring Under the Skin we współpracy z dwoma innymi kolegami z Pragi na Małej Stronie przygotował projekt Míšeňská 3. Jest to adres domu należącego do rodziny Demartini, którzy byli pierwszymi kominiarzami w Czechach, a mieszkał tam Felix de la Cámara, bardzo tajemniczy człowiek z Drugiej Republiki. Gramy bezpośrednio w piwnicy domu.

Mieszkałeś w Czechach przez długi czas. Czy widzisz jakieś podobieństwa między czeskim i białoruskim społeczeństwem?

Tak, ale głównie w przeszłości. Białoruś nie osiągnęła jeszcze poziomu, na którym są teraz Czesi. Kiedy rozmawiam dziś z ludźmi, którzy przeżyli aksamitną rewolucję, mówimy o tym, w jaki sposób zdobyli demokrację i że musimy pracować, aby to trwało. Na Białorusi widzę problem we wcześniejszej bierności, w poczuciu, że inni załatwią to za nas. Aby temu zapobiec, każda osoba musi pokazać swoje obywatelskie stanowisko, nawet małymi krokami. Jeśli ten głos nie jest słyszany, to tak jakby go nie było.